، تهران , (اخبار رسمی): در آبخیزداری علمی در مرحله اول سعی بر جلوگیری از ایجاد سیلاب و شسته شدن خاک است،که بهترین و متداول ترین روش ها کشت گیاهان و درختان در سطح حوزه آبریز رودخانه ها است.
به گزارش اخبار رسمی به نقل از روابط عمومی شرکت مهاب قدس،رسول بنی هاشمی،کارشناس گروه مهندسی رودخانه در مقاله ای با عنوان "سد ، سیلاب و رسوب" به بررسی آبخیرداری علمی پرداخته است . متن این مقاله به شرح زیر است:
طبیعت (بخصوص از جنوب البرز به پایین) در هر 500 سال قادر به تولید یک سانتیمتر خاک است به عبارتی تشکیل قشر خاکی به ضخامت یک متر که از فرسایش، هوازدگی و تجزیه سنگ ها حاصل میشود، 500 قرن زمان لازم دارد.
سیلاب ها که ناشی از تجمع ریزش های جوی در مسیری مشخص است، برحسب دبی، شرایط توپوگرافی و فرسایش پذیری مصالحی که در مسیر آن است، میتواند این مصالح را تخریب و حمل کند. این مصالح در مناطق با شیب ملایم، دریاچه های طبیعی ، دریاچه های سدها، در ورودی به دریاهای آزاد (درشت دانه) و در اعماق بیشتر ریزدانه ها و بالاخره در نقاط دورتر ذرات معلق ترسیب میشوند. به عبارتی آنچه که در طبیعت از حرکت این سیلاب حاصل میشود، انتقال مصالح مفید (بخصوص خاک زراعی)به محل هایی که عمدتاٌ دور از دسترس انسان است.
آنچه که از قدیم‌الایام برای جلوگیری از این تخریب توسط انسان انجام گرفته است ، عملیات آبخیزداری به معنی اعم آن است (هم اکنون نیز در اطراف کرمان با احداث دیوارهای خاکی به ارتفاع حدود یک متر مانع از جریان آب و موجب نفوذ آب به زمین و ترسیب خاک در سطح زمین کشاورزی میشوند).
در آبخیزداری علمی در مرحله اول سعی بر جلوگیری از ایجاد سیلاب و شسته شدن خاک است،که بهترین و متداول ترین روش ها کشت گیاهان و درختان در سطح حوزه آبریز رودخانه ها است.
وجود ریشه درختها باعث بهم پیوستگی خاک و مانع حرکت آن شده و وجود گیاهان در سطح زمین باعث آرامش ریزش های جوی و نفوذ تدریجی آن به زیرزمین شده که خود باعث تقویت آبهای زیرزمینی، تثبیت خاک و تلطیف هوای محیط میشود.
در مرحله دوم و با جاری شدن آب در سرشاخه های رودخانه ها اقدام آبخیزداری سازه ای ضرورت می یابد تا بتوان نسبت به جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و انسانی توسط آن جلوگیری نمود. از آنجمله میتوان موارد زیر را ذکر کرد:
احداث سدهای رسوبگیر
در سرشاخه های کوچک و بزرگ رودخانه ها بر حسب حجم و آورد آبی این سرشاخه ها میتوان با احداث سدهایی با مصالح طبیعی (نظیر گابیون، سنگ چینی و ...) و برای جریان های با دبی بیشتر با مصالح کلاسیک (خاکی و یا بتنی) سدهایی احداث و ضمن ترسیب مصالح همراه آب در مخازن این سدها، از سرعت آب کاسته و موجب جلوگیری از تخریب در پایین دست و ورود رسوب به مخزن سد اصلی شد. در مواردی دیده شده که با احداث این سدها پس از مدتی در پشت سد رسوبگیر سطحی هموار تشکیل میشود که با کشت درخت و گیاه میتوان آبخیزداری را گسترش داد و سدی رسوبگیر در بالادست و یا پایین دست آن (برحسب شرایط طبیعی مسیر جریان) احداث نمود.
رودخانه جگین رودی سیلابی با آورد سالانه 128 میلیون متر مکعب است. سد جگین با حجم مخزن 300 میلیون متر مکعب و ارتفاع 68 متر روی این رودخانه ساخته شده و در سال 1385 به بهره‌برداری رسیده است. سیلاب PMF محاسبه شده برای این سد نزدیک به 15000 متر مکعب بر ثانیه است. سیلابی که در سال 78 (طوفان گنو) مشاهده شده، 1800 متر مکعب بر ثانیه بوده است. هرچند در ظرف مدت 10 سال اخیر غالباً سالهای خشک را پشت سر گذاشته ایم . ولی براساس اطلاعات شرکت آب منطقه ای هرمزگان، رسوب، نیمی از حجم مرده سد را پر نموده است (حجم مرده سد 120 میلیون مترمکعب میباشد) که هم اکنون با عملیات نقشه‌برداری حجم دقیق رسوب در دست تهیه است.
همچنین کارفرمای طرح با توجه به حجم رسوبات جمع شده در مخزن این سد، در فکر احداث سدهای رسوبگیر در شاخه های بالادست آن است.
لازم به توضیح است که تمامی رودخانه های جنوب شرقی ایران که به دریای عمان میریزند از این جنبه، شرایط مشابهی با رودخانه جگین دارند (گابریک ، پیر سهراب ،کهیر ، زیردان ، سرباز و .....) . بارش های عمده در حوزه آبریز این رودخانه‌ها تحت تاثیر جریان مانسون شکل میگیرد که عمدتاً‌موجب ریزش های شدید و جریان های سیلابی میشود. از طرفی سطح حوزه آبریز این رودخانه ها عاری از پوشش گیاهی و درخت بوده که تخریب خاک و انتقال رسوب را همراه دارد.
بطوریکه گفته شد، سیل PMF محاسبه شده برای سد جگین نزدیک به 15000 متر مکعب در ثانیه است که میتوان آنرا با رودخانه کارون با آورد قریب 560/13 میلیارد متر مکعب در سال و با سیلاب PMF20150 متر مکعب در ثانیه، مقایسه نمود.
مورد دیگر، انجام آبخیزداری در مسیر رودخانه های اصلی است.
وقتی جریان های سیلابی از شاخه های مختلف در مسیر رودخانه اصلی تجمع می‌یابند، باز هم موجب تخریب کناره های رودخانه ها شده و این امر علاوه بر افزایش حجم رسوب آب، در رودخانه های مرزی موجب مشکلات خط مرزی کشورهای هم جوار میشود. در این مورد نیز روش های مختلف حفاظت رودخانه ها و ساحل سازی میبایست اجرا شود تا از تخریب حاشیه این رودخانه ها و به طریق اولی افزایش رسوب آب و انتقال آن به دریاچه سدهای پایاب رودخانه ، جلوگیری شود.
از جمله این روشها میتوان از : گابیون بندی ، سنگ چینی ، کیسه چینی، ساحل بندی با مصالح بتنی، محافظت با چهارپره های بتنی و ترکیبی از دو یا سه مورد فوق همراه با کشت درخت در حواشی رودخانه ها نام برد.
در مورد بعد با احداث سدهای رسوبگیر در مسیر رودخانه اصلی و قبل از رسیدن آن به مخزن سد اصلی مانع از ورود رسوب به این مخزن و موجب طول عمر مفید سد شد .
در مطالعات مرحله اول طرح سدهای مخزنی و آبخیزداری سرابان سفیدرود، ده سد رسوبگیر بر روی دو شاخه اصلی رودخانه (قزل اوزن و شاهرود) پیش بینی شد .
علیرغم تمامی تمهیداتی که در فوق گفته شد، نهایتاً با تمرکز ریزش های جوی با دوره بازگشت های بزرگ جریانهای عظیمی در مسیر رودخانه به وقوع می پیوندد که اگر این جریانها آرام نشوند، هر آنچه را که در مسیر آنها قرار گرفته باشد ، تخریب می‌نماید.
سدهای مخزنی علاوه بر آنکه میتوانند در تنظیم آب برای پایین دست و به منظور مصارف مختلف شرب، صنعت، کشاورزی و تولید انرژی مورد بهره برداری قرار گیرند، با آرام کردن جریان های سیلابی قادر خواهند بود تا از تخریب آثار طبیعی و انسانی پایین دست جلوگیری نمایند.
با مراجعه به تاریخ دیده میشود که در گذشته آثار تمدن نیاکان ما یا توسط زلزله و یا سیل مورد تخریب قرار گرفته و در مواردی موجب کوچ انسانها از یک منطقه به منطقه دیگر شده است. اسطوره حضرت نوح را میتوان عمده ترین از این نوع سیلاب ها به حساب آورد که اکنون نیز در زمان محاسبات سیلاب های با دوره بازگشت PMF اشاره ای نیز به آن میشود. سیلابی که اخیراً در لرستان و خوزستان به وقوع پیوست و موجب تخریب راهها، پل ها ، خطوط راه آهن و منازل مسکونی شد، میتواند نمونه ای از آن باشد. دو سد اصلی دز و گتوند در اتفاقی که رخ داد موجب نجات قطعی شهرهای پایین دست شده اند. دبی ماکزیمم ورودی به سد دز حدود 8000 متر مکعب در ثانیه و خروجی آن نزدیک به 3000 متر مکعب در ثانیه بوده و با مدیریت مخزن سد گتوند و مسدود نمودن جریان خروجی و نگهداری آب در مخزن آن، مانع افزایش دبی جریان رودخانه بعد از بهم پیوستن رودخانه های دز و کارون ، به پایین دست شده اند. قطعاً با عدم وجود دو سد دز و گتوند جریان با دبی بیشینه 000،10 متر مکعب در ثانیه نابودی پایین دست را به همراه می‌داشت.
در گذشته های دور با توجه به محدودیت جمعیت، یکی از علل احداث سدهای مخزنی با هدف جلوگیری از تخریب اثرات سیلاب ها بوده است.
بدیهی است در شرایطی نیز ذخیره سازی آبهای سطحی و استفاده از آن در زمان های کم آبی، از دیگر علل ساخت سدها بوده است (نمونه آن احداث سد کریت در یک منطقه خشک و کم باران است).
تولید انرژی برقابی
تولید انرژی توسط آب از دیرباز در ایران زمین مدنظر بوده است. در این مورد میتوان به آسیاب های آبی با ظرفیت کم (در حد استفاده از آب یک قنات) تا احداث آسیاب های عظیم شوش که نشان از دیدگاه نیاکان ما در استفاده از انرژی آب است، اشاره نمود. آب به عنوان یکی از چهار عنصر پاک دنیا در ایران باستان محسوب میشد (آب و خاک و باد و آتش) . استفاده از انرژی آب در کشورهای غربی و با صنعتی شدن آنها بسیار رشد نموده و مورد توجه قرار گرفت، بطوریکه مدعی هستند تمامی پتانسیل های برقابی، اجرایی شده و مورد بهره‌برداری است.
در ایران نیز اولین سد بزرگ با هدف تولید انرژی ، سد دز بوده است که با تولید انرژی آن برای مدتی عمده نیاز کشور به انرژی رفع شد.
با گسترش اکتشاف و استخراج نفت و گاز بخصوص در جهان سوم، توجه به نیروگاههای آبی کمتر شد، درحالیکه در کشورهای پیشرفته حداکثر استفاده را از انرژی آبی نمودند (ضمن آنکه گسترش سریع صنعت موجب کاربری زیاد نفت و گاز نیز در این کشورها شد). با گسترش استفاده از منابع فسیلی در تولید انرژی ، گازهای گلخانه ای رو به افزایش گذاشته است، بطوریکه خود به عنوان تهدیدی برای حیات بر روی زمین شده است. در این مورد از طرف جامعه جهانی تمهیداتی برای محدود نمودن آن مدنظر قرار گرفته و متقابلاً جوایز و تسهیلاتی برای تولید انرژی تجدید پذیر پیش بینی شده است. نیروگاه برقابی قره چیلر با تولید انرژی 800 جیگاوات ساعت در سال مورد پذیرش برای ارایه جایزه قرار گرفته و بانک جهانی برای نیروگاه برقابی راغون در تاجیکستان وام پرداخت میکند.
جمع بندی:
- با توجه به شرایط اقلیمی ایران بخصوص در جنوب البرز تا خلیج فارس و دریای عمان که در فصول محدودی بارندگی بوده و نیاز به آب در کشاورزی عمدتاً در فصولی بجز ماههای بارش میباشد، ضرورت ذخیره سازی و نهایتاٌ احداث سدهای مخزنی را اجتناب ناپذیر می نماید.
- در محدوده فوق الذکر و بخصوص در محدوده مکران که پوشش گیاهی و جنگلی وجود ندارد، برای تطویل عمر مخازن، مطالعه و اجرای آبخیزداری ضروری میباشد.
- با توجه به بند 2 توصیه میشود همراه مطالعات توجیهی برای احداث سدها همانند مطالعات زیست محیطی ، مطالعات آبخیزداری نیز اجتناب ناپذیر باشد.
- توصیه میشود از رسوبات تجمع یافته در مخازن سدها که سرشار از خاکهای نباتی است، بهره برداری شود.
### پایان خبر رسمی