تاریخچه چهارشنبه‌سوری و ریشه‌های آن در فرهنگ ایرانی

دوشنبه 03/12/20، تهران , (اخبار رسمی): چهارشنبه‌سوری یکی از آیین‌های کهن و جذاب ایرانی است که ریشه‌های آن به اعماق تاریخ و فرهنگ غنی این سرزمین بازمی‌گردد. این مراسم هر ساله در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود و مردم ایران فارغ از مرزهای جغرافیایی یا تفاوت‌های زبانی و قومی، به شیوه‌ای مشترک آن را گرامی می‌دارند.

چهارشنبه‌سوری یکی از آیین‌های کهن و جذاب ایرانی است که ریشه‌های آن به اعماق تاریخ و فرهنگ غنی این سرزمین بازمی‌گردد. این مراسم هر ساله در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود و مردم ایران فارغ از مرزهای جغرافیایی یا تفاوت‌های زبانی و قومی، به شیوه‌ای مشترک آن را گرامی می‌دارند. اگرچه چهارشنبه‌سوری از نظر تاریخی پیوندهایی با باورها و اعتقادات مختلف دارد، اما همچنان روحیه‌ای مشترک از شادی، هیجان، پاکی و نوعی چشم‌انداز به آینده را در همه مردم بیدار می‌کند.

این جشن برای ایرانیان تنها یک مناسبت شاد نیست، بلکه به مثابه ابزاری برای حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی نیز عمل می‌کند. از قدیم تا به امروز، چهارشنبه‌سوری را می‌توان پلی دانست که میان نسل‌های گذشته و امروز ارتباط می‌سازد؛ به‌نحوی که هر سال با نوآوری‌های تازه و البته حفظ اصول سنتی، جانی دوباره به آن دمیده می‌شود.

ریشه‌های آیینی و باورهای کهن اگر بخواهیم به ریشه‌های چهارشنبه‌سوری بپردازیم، باید به ایران باستان و باورهای کهن این تمدن عظیم رجوع کنیم. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که آیین‌های مربوط به روشن کردن آتش در روزهای پایانی سال، ابتدا در میان زرتشتیان شکل گرفته و سپس در طول سده‌ها، با تلفیقی از فرهنگ‌های مختلف ایرانی ادامه پیدا کرده است. در فرهنگ کهن ایران، آتش همواره نمادی از پاکی، روشنایی و نیروهای نیکو بوده است. برهمین اساس، روشن کردن آتش در روزهای پایانی سال می‌توانست به معنای زدودن تاریکی، بلاها و بدی‌ها از زندگی مردم باشد.

پیوند چهارشنبه‌سوری با آیین زرتشتی جشن‌های آتش در آیین زرتشتی نقشی برجسته داشته است. زرتشتیان آتش را مقدس می‌شمردند و آن را نشانه‌ای از حضور خیر در مقابل شر می‌دانستند. این آیین، همواره از مردم می‌خواست که با روشن نگه‌داشتن آتش در آتشکده‌ها، نماد روشنایی و پاکی را زنده نگه دارند. هرچند چهارشنبه‌سوری به‌طور خاص در تقویم زرتشتی وجود نداشته، اما باورهای مرتبط با آتش، هنگام ورود این سنت به مراسم ایرانی، باعث شد بسیاری از نمادهای زرتشتی در آن جلوه پیدا کنند. بخش مهمی از آیین چهارشنبه‌سوری، پریدن از روی آتش است. این عمل نمادین، پیام‌آور انتقال گرمای زندگی و شادابی آتش به جسم و روح آدمی است و به نوعی خواستار دوری از امراض، ناراحتی‌ها و دغدغه‌های سال سپری‌شده نیز هست.

 

رسوم و آیین‌های مهم در چهارشنبه‌سوری چهارشنبه‌سوری صرفاً به پریدن از روی آتش محدود نمی‌شود. بسیاری از رسوم قدیمی از جمله قاشق‌زنی، فال‌گوش ایستادن و فال کوزه نشان می‌دهد که ایرانیان در گذشته تمایل داشته‌اند این شب را با مجموعه‌ای از باورهای شاد و امیدبخش برگزار کنند. در رسم قاشق‌زنی، دختران و پسران جوان با پوشاندن چهره و به صدا درآوردن قاشق‌ها به درِ خانه‌ها می‌رفتند و صاحبان خانه نیز با دادن خوراکی یا شیرینی از آن‌ها پذیرایی می‌کردند. این حرکت نمایانگر نوعی آرزوی بهروزی و برکت برای سال جدید بود. فال‌گوش ایستادن و فال کوزه نیز بخشی دیگر از مراسم چهارشنبه‌سوری به شمار می‌رفت که در آن، افراد کوزه‌ای را پر از آب کرده و آرزوهای خود را بر زبان می‌آوردند یا در گفت‌وگوهای دیگران به نیت یافتن نشانه‌های خوش‌یُمنی گوش می‌سپردند. هر کدام از این رسوم نمایانگر تلاش انسان برای مطمئن شدن از خیر و برکت در سال جدید و همچنین پالایش روح از نگرانی‌های گذشته بود.

موسیقی و رقص‌های محلی چهارشنبه‌سوری یکی از بسترهایی است که همواره با شادی و نشاط همراه بوده و موسیقی و رقص‌های محلی نقش پررنگی در آن ایفا می‌کنند. در بسیاری از مناطق ایران، قبل از فرارسیدن چهارشنبه‌سوری، مردم در کوچه‌ها و میدان‌های بزرگ گرد هم می‌آمدند و با نواختن سازهای سنتی و خواندن ترانه‌های عامیانه، شور و شوق بیشتری به مراسم می‌بخشیدند. رقص‌های محلی نیز، بسته به موقعیت جغرافیایی و فرهنگ هر خطه، شکل و شمایل متفاوتی داشتند اما مضمون اصلی همه آن‌ها شادی و استقبال از نو شدن طبیعت بود. این مشارکت عمومی در آستانه نوروز، نشان از همبستگی اجتماعی و هویت فرهنگی مشترک ایرانیان دارد.

غذاها و خوراکی‌های ویژه یکی از جنبه‌های مهم چهارشنبه‌سوری، دورهمی خانواده و دوستان است. در چنین جمع‌هایی، خوراکی‌ها و تنقلات مخصوص نیز جای ویژه‌ای دارند. آجیل مشکل‌گشا، شیرینی‌های خانگی و انواع میوه‌ها در این شب، نشانه‌ای از فراوانی و خیر و برکت محسوب می‌شود. آیین‌های مرتبط با خوراکی‌ها در چهارشنبه‌سوری، در واقع، ریشه در باورهای نیاکان ما دارد که معتقد بودند با خوردن آجیل و شیرینی، سختی‌های سال کهنه فراموش و لب‌هایشان برای استقبال از بهار و نوروز آماده خنده و شادی می‌شود. در این میان، ممکن است افرادی به دنبال طعم‌ها یا عطرهای متنوع برای شیرینی‌پزی‌های خانگی باشند و گاهی به سراغ خرید اسانس وانیل بروند تا عطر و طعمی جذاب‌تر به دسرها و خوراکی‌های خود ببخشند.

 

چهارشنبه‌سوری در ادبیات فارسی بازتاب این آیین در ادبیات فارسی نیز چشمگیر است. بسیاری از شاعران، نویسندگان و مَثَل‌ها به چهارشنبه‌سوری اشاره داشته‌اند. برخی از این آثار به‌صورت مستقیم ویژگی‌های این شب را توصیف می‌کنند و برخی دیگر، با کنایه یا اشاره‌های ظریف، به روحیه شاد و آینده‌نگر مردم ایران در آستانه بهار می‌پردازند.

در واقع، چهارشنبه‌سوری با تمام جلوه‌های آیینی، نمادی از قیام به شادی در برابر دشواری‌هاست و ادبیات فارسی نیز این روحیه مبارزه با تیرگی را به‌خوبی منعکس کرده است. ترکیب عناصر آتش، زمستان، امید به بهار و نمودهای اجتماعی آن، دستمایه‌ای پرقدرت برای هنرمندان و شاعران ایرانی بوده است تا در آثار خود از این مناسبت بهره ببرند.

تحولات مدرن و شکل‌گیری سنت‌های امروزی هرچند چهارشنبه‌سوری در اصل جشنی باستانی است، اما همگام با تحولاتی که در سبک زندگی مردم رخ داده، شکل برگزاری آن نیز دستخوش دگرگونی شده است. امروزه در بسیاری از شهرهای بزرگ ایران، خیابان‌ها و میدان‌های عمومی به محل برپایی مراسم اصلی تبدیل می‌شوند. جوانان با ابزارهای نورافشانی، ترقه‌ها و سایر وسایل آتش‌بازی به استقبال این شب می‌روند.

در حالی که در گذشته، چراغانی و روشن کردن کوچه و محل با فانوس و چراغ‌های سنتی معمول بود، اکنون نورپردازی‌های مختلف و آتش‌بازی‌های رنگارنگ جایگزین شده‌اند. از سوی دیگر، رسانه‌ها و فضای مجازی نیز در سال‌های اخیر به معرفی هرچه بیشتر چهارشنبه‌سوری و آداب آن کمک کرده‌اند و باعث شده‌اند که نسل جوان با وجود دگرگونی شیوه زندگی، همچنان به ریشه‌های فرهنگی خود پایبند بماند.

اهمیت چهارشنبه‌سوری در یکپارچگی فرهنگی چهارشنبه‌سوری یکی از آن مناسبت‌هایی است که می‌تواند افراد را، صرف‌نظر از طبقه اجتماعی یا مناطق جغرافیایی‌شان، گرد هم بیاورد. از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشور، در یک شب همگان شادند و آتش‌ها برافروخته می‌شود. این آیین توانسته است پیوندی فرهنگی میان اقوام مختلف ایرانی ایجاد کند و میراثی مشترک را در سراسر کشور پاس بدارد. چنین نمودهای فرهنگی، به‌ویژه در دورانی که جهانی‌شدن و تغییرات اجتماعی روندی شتابان دارد، عاملی مهم در حفظ هویت ملی هستند. هر جشن و آیینی که در آن همبستگی و مشارکت جمعی مردم بالا رود، برای انسجام ملی و تحکیم ارزش‌های فرهنگی بسیار سودمند است و چهارشنبه‌سوری از همین منظر یکی از ستون‌های مستحکم حافظ هویت ایرانی به شمار می‌آید.

خطرات و توصیه‌های ایمنی در کنار زیبایی‌ها و جذابیت‌های چهارشنبه‌سوری، نباید خطراتی را که ممکن است به‌واسطه سهل‌انگاری یا استفاده نادرست از وسایل آتش‌بازی پدید آید، نادیده گرفت. هر ساله حوادث ناخوشایندی در این شب اتفاق می‌افتد که نتایج تلخی به دنبال دارد. برخی از ترقه‌ها و مواد محترقه غیراستاندارد نه‌تنها شادی را کم می‌کند، بلکه گاه خسارات جانی و مالی جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد. بنابراین، توجه به نکات ایمنی از جمله دور ماندن کودکان از وسایل خطرناک، استفاده از مکان‌های باز و رعایت فاصله ایمنی با دیگران، ضروری است.

در دهه‌های اخیر، نهادهای آموزشی و رسانه‌ها تلاش کرده‌اند تا با فرهنگ‌سازی مناسب و تأکید بر استفاده صحیح از وسایل آتش‌بازی، این شب شاد را بدون خطر برگزار کنند. اگر جشن‌های سنتی با آگاهی و امنیت همراه باشند، همگان می‌توانند از جنبه‌های زیبای این آیین بهره‌مند شوند و خاطرات خوشی از خود بر جای بگذارند.

آینده چهارشنبه‌سوری با وجود چالش‌های مدرن، چهارشنبه‌سوری همچنان قدرت چشمگیری در حفظ جایگاه سنتی خود دارد. این جشن نمونه‌ای از موفقیت فرهنگی است که توانسته در طول قرن‌ها دوام بیاورد و همچنان با طراوت به حیات خود ادامه دهد. اگرچه فرهنگ جهانی و فناوری‌های جدید فرصت‌ها و تهدیدهای جدیدی پیش روی سنت‌های دیرینه قرار داده‌اند، اما به همان نسبت، آگاهی نسل جوان نیز افزایش یافته و تلاشی مضاعف برای شناخت میراث فرهنگی و پاسداشت آن صورت می‌گیرد.

جشن‌های باستانی، از جمله چهارشنبه‌سوری، این پتانسیل را دارند که با حفظ جوهره اصلی و تطبیق هوشمندانه با زمانه، به حیات پرشکوه خود ادامه دهند. آنچه مهم است، پیوند میان نسل قدیم و جدید و انتقال سرمایه‌های معنوی از یک نسل به نسل دیگر خواهد بود.

نتیجه‌گیری چهارشنبه‌سوری در فرهنگ ایرانی تنها به‌عنوان یک شب شادی‌بخش مطرح نیست؛ بلکه نمادی از تاریخ، هویت جمعی و ایمان به نیک‌روزی آینده است. این آیین کهن، توانسته است در بستر زمان به اشکال گوناگون بازآفرینی شود و همواره جذابیت خود را برای ایرانیان حفظ کند. از نقش آیین زرتشتی در پاسداشت نمادین آتش گرفته تا رسوم شاد و متنوع قاشق‌زنی، فال‌گوش و خوردن خوراکی‌های مخصوص، همه و همه ریشه در روحیه نشاط‌جوی ایرانی دارد که می‌خواهد سال جدید را با امید و لحظاتی خوش آغاز کند.

### پایان خبر رسمی