، تهران , (اخبار رسمی): طبق روایات شاهنامه فردوسی، آغاز فرشبافی، رشتن و بافتن به زمان تهمورث یعنی زمان پیشدادیان باز می گردد. در تاریخ طبری از فرش هایی که با مو و پشم حیوانات در این دوره بافته شده سخن رفته است.
همانگونه که از نام طرح های این گروه پیداست ، کلیه نقوش این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه دار به وجود می آید. گروه های فرعی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات ، هندسی لچک ترنج ...
قدیمی ترین نشانه از هنر قالیبافی به عصر مفرغ باز می گردد این نشانه یک کارد قالیبافی است که از گورهای عهد مفرغ ترکمنستان و شمال ایران یافت شده است. در شهر سوخته (دشت سیستان ـ جنوب شرقی ایران) نیز فرش های حصیری و پارچه و ابزارهای بافندگی به دست آمده که متعلق به 28002500پیش از میلاد است. در دوره هخامنشیان، به نقل از گزنفون، شهر کهن ساردیس به قالیهای گره باف خود فخر میکرده که به نقشهای حاشیه و هیکلهای مردان و شیردالهای افسانهای آراسته بوده است.
کهن ترین قالی ها به ترتیب شامل قالی کشف شده در نقش برجسته کاخ نینوا، فرش پازیریک از پنجمین گور اقوام سکایی، تکه فرش قومس (دوران ساسانیان)، فرش آناتولی (13-14م) می شود.
از دوره اشکانیان تنها می توان به فرش مقبره لوـکان چین اشاره کرد که به عقیده پژوهشگران پشم آن از قفقاز (که در ان زمان متعلق به ایران بود) است. از دوره ساسانیان نیز تکه فرش قومس و فرش تاریخی و جواهرنشان بهارستان که در تالار بار عام کاخ تیسفون گسترده بوده و پس از حمله اعراب به عنوان غنیمت تقسیم شده است.
در قرون اولیه هجری پس از نفوذ اسلام طرح فرش ایرانی ، به سبب منع شبیه سازی و زینت، تغییر کرد امّا در زمان خلفای عباسی که تجملگرایی و قصرهای پر زرق و برق رواج یافت. بافت این گونه فرش ها نیز رونق گرفت. از دوره سلجوقی نیز تکه فرشی با نقوش هندسی در موزه اوقاف استانبول نگهداری می شود.
سفرنامه ابن بطوطه از دوره ایلخانان به فرش های عظیم و گرانبهای کاخ غازانخان و فرش های حرم امام رضا (ع) در مشهد اشاره کرده است. در دوره تیموریان از کارگاه های بزرگ قالیبافی سبزوار سخن رفته و استفاده از مینیاتور در نقشه فرش ها توسط نگارگران چیره دست.
صفویان
شاه اسماعیل: توسعه کارگاه های قالیبافی در تبریز٫
شاه تهماسب: فرش ایرانی در زیبایی و ظرافت بافت به حد کمال می رسد. قالی معروف و تاریخی اردبیل در این زمان بافته شده است.
شاه عباس: در اصفهان و چند شهر دیگر کارگاه قالیبافی دایر کرد و دستور داد که هر کانون، فرش را به شیوه خود ببافد تا اصالت هنری آن حفظ شود. در زمان صفویان برای اولین بار قالیبافی از ایل ها و طایفه های کوچنده و روستاها و آبادی های کوچک به شهرها آمد. فرشهای نفیس این دوران به بیش از سه هزار تخته تخمین زده شده است
در زمان افشاریان به خاطر جنگ های پی درپی تولید فرش های زینتی کاهش یافت. از زمان کریم خان زند دو تخته فرش باقی مانده که یکی تاریخدار و به سفارش حاکم وقت کرمان و دیگری احتمالاً در شیراز بافته شده است.
در زمان قاجار اروپا و آمریکا تقاضا برای خرید فرش ایران را افزایش می دهند. شرکت های چند ملیتی فرش در ظاهر برای تشویق به صادرات و در واقع برای سودجویی کشورهای استعمارطلب تأسیس می شود.
دو کتاب در زمینه فرش ایرانی به رشته تحریر در می آید: کتاب تجارت قالی رنگین به رنگ های جوهری و کتاب یادگار حسن از آثار دین.
در دوران پهلوی به کارگاه ها نظم بخشیده شد و بهداشت مورد اهمیت قرار گرفت. دستگاه فرش ماشینی نیز وارد ایران شد. پس از انحلال مؤسسه قالی ایران شرکت سهامی فرش ایران تأسیس شد و مرکز صنایع دستی، انجمن دوستداران فرش ایرانی و موزه فرش دایر شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه مصوبه سال 1382 شورای عالی اداری «مرکز ملی فرش ایران» برای ساماندهی و یکپارچگی وضعیت کمی و کیفی تولید و عرضه فرش دستباف بنیان نهاده شد. هدف این مرکز، معرفی جایگاه ارزشمند فرش دستباف ایران، حمایت از بافندگان و دستاندرکاران فرش و توسعه صادرات این محصول با ارزش است.
از معروفترین و اصلی ترین طرح های فرش ایرانی طرح های زیر است:
شاه عباسی
اساس این طرح را گل های طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است.
این گل های تجرید یافته، ضمن شاخه و برگ ها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشکیل می دهند.
به گروه های فرعی طرح اصلی نام های ، افشان ، لچک ترنج، ترنجدار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای ، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده ، داده شده است
اسلیمی
شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگ ها تشکیل می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت هستند.
اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولا در بیشتر قالب ها این طرح تکرار می شود اما در بعضی فرش ها این طرح مسلط است . معروف ترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می شود و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند.
شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری تقسیم شده است
افشان
با آنکه در طرح های فرش معمولا کلیه اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است که گل وبرگ ها و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند.
به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرح های فرعی بسیاری از آن منشعب شده است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنجدار.
بته جقه
طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرح های بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروفترین طرح های بته ای عبارتند از بته جقه ، بته شاخ گوزن ، بته ترمه ، بته سرابندی ، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان ، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته ، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بوته بادامی.
درختی
با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ ها تشکیل می دهند ولی در طرح های درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ شود.
در اغلب طرح های این گروه درخت و درختچه های کوچک و بزرگ به ویژه به صورت انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل داده اند و با اجزاء دیگری ترکیب شده اند.
طرح های معروف درختی این طور نامگذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزیکار یا آب نما، درختی ترنجدار ، درختی سروی و درختی گلدانی.
شکارگاه
مشخصاتی که در مورد طرح های درختی ذکر شده در طرح های شکارگاه نیز وجود دارد ، اما در اغلب طرح های شکارگاه ، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است.
گروه های فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.
قابی
این طرح از قاب های چند ضلعی بوجود آمده است و از گروهای فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توا ن نام برد.
ترکمن یا بخارا
طرح فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح های ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود.
ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند.
ماهی در هم
این طرح در ردیف طرح های بومی و ایلی است. بافت آن ما نند سایر طرح های هندسی ذهنی است و از روی نقشه بوجود نیامده است. خوشبختانه زیبایی این طرح ، طراحان فرش ایرانی را برآن داشته است که آن را به صورت یک طرح منظم و مدون و با حفظ ویژگی های قدیمی آن ، پیاده کنند. این طرح در بیرجند(یکی از شهرهای استان خراسان) بافته می شده و به تدریج به سایر مناطق فرشبافی ایران راه یافت.
چنانکه امروز از شرق تا غرب و همچنین در نواحی مرکزی ایران یعنی از استان خراسان تا آذربایجان و همدان و اراک رواج پیدا کرده است گروه فرعی منشعب از آن عبارتند از : ماهی هرات ، ماهی فراهان و زنبوری، ماهی سنه یا کردستان ، ریزه ماهی یا خرده ماهی و ماهی درهم بندی.
گلفرنگ
طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرح های اصیل ایرانی با گل های طبیعی ، مخصوصا گل سرخ. در این نوع قالی از رنگ های تند و روشن مخصوصا رنگ های سرخ استفاده می شود. گروه های فرعی این طرح را گل سرخ (لچک ترنج) ، گلفرنگ بیجار ، گلفرنگ بیجار ، گلفرنگ مستوفی، گلفرنگ ترنجدار، گلفرنگ دسته گلو گلفرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند.
محرابی
طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزئیناتی از قبیل قندیل ها و ستون ها و سرستون ها و گل و برگ ها به آن اضافه شده است. گروه های فرعی این طرح بنام های محرابی درختی ، محرابی گلدانی ستونی محرابی قندیلی ، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد.
گلدانی
درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد.
گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چندگلدان کوچک بطور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروه های فرعی این طرح عبارتند از : گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری ، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل) ، گلدانی حاج خاتمی ، گلدانی تکراری ، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یکطرفه.
محرمات
در این طرح کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می شود ودرون این ردیف ها با نگاره هایی همچون بته جقه ، انواع اسلیمی و یا ختایی و گل وبرگ های دیگر تزیین می شود. به عبارت دیگر متنفرش ایرانی به صورت راه راه است.محرمات بته جقه ای معروف ترین طرح این گروه است . این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است. گروه های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یکرنگ و بته با زمینه الوان
ایلی
این طرح ها از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح ها در فرشبافی ایران بوده است ومخلوق ذهن قالیبافان بومی است. طبیعت و محیط زندگی آنها به ساده ترین شکلی در طرح این فرش ها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدون پیروی نمی شود و دارای زیبایی دلپسندی است. طراحان فرش ایرانی این طرح را از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترین نقطه ایران به شرقی ترین منطقه راه یافته است.
گروه های فرعی این طرحها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پیدا کرده است و یا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند و یا سفارش بافت آن را داده اند. نام های معروف و قدیمی این گروه عبارتند از هیبت لو (مربوط به فارس و آباده) ، قشقایی بته ، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان ، خمسه ، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه(خودرنگ) ، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب خانی، سنگ چوبی، علی میرزائی، جان بیگی، جانمازی،جوین، موسی آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته گل
هندسی
همانگونه که از نام طرح های این گروه پیداست ، کلیه نقوش این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه دار به وجود می آید. گروه های فرعی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات ، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده ، هندسی خطائی، هندسی ستاره(موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.
طرح های واگیره ای
منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار بهم می پیوندند، آن را بند بندی یا واگره می نامند. نام های فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک ، بندی شکسته ، بندی کتیبه ای ، بندی مستوفی ، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنجدار ، بندی درختی ، بندی قابقابی ، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی ، بندی آدمکی یا ملانصرالدین ، بندی بختیاری ، بندی مجلسی ، بندی خوشه انگوری ، بندی شاخه گوزن حیواندار ، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل
اقتباسی
اغلب طرح های این گروه شباهت زیادی با طرحه ای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسی می نامند مانند طرح های قفقازی و گوبلنی .
طرح های آثار باستانی و ابنیه اسلامی
این طرح ها از ساختمان ها و کاشی کاری ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرح های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح های فرعی را بوجود آورده اند. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.
برای شناسایی فرش ایرانی می تونید به مطلب از کجا فرش ایرانی را بشناسیم مراجعه کنید.
### پایان خبر رسمی