، تهران , (اخبار رسمی): مهمترین نکته‌ای که در نوازندگی و نگهداری ساز وجود دارد، کوک کردن ساز است. گاهی اشکالاتی به وجود می‌آید که باعث خارج شدن ساز از کوک یا همان ناکوکی ساز می‌شود. در این مقاله، دلایل مختلفی که باعث به هم ریختن کوک ساز می‌شود مطرح خواهد شد.
اگر در نگهداری ساز، دقت کنید، می‌توانید این عوامل را کمتر کرده و سازتان نیز از صدمات به دور خواهد بود
به گزارش موسیقی هنری ایران و رضا کلانتری، نوازنده موسیقی، آنچه از عنوان این نوشته برداشت می‌شود، اینست که ظاهرا کوک کردن همه این سازها شبیه به هم است. باید گفت که کوک کردن سازهای زهی، تار، سه تار، کمانچه، سنتور، گیتار، ویلن، عود، بربت، قیچک (سازهای زهی) کاملا شبیه به هم است.
سوالاتی که در خصوص کوک کردن سازها مطرح می‌شوند:
چرا هنگام کوک کردن، سیم ساز پاره می‌شود؟
چرا هنگام کوک کردن یک سیم، کوک سیم‌های دیگر به هم می‌ریزد؟
چرا در هنگام کوک کردن، گوشی ساز، شل شده و خود به خود می‌چرخد؟
چرا سیم‌های تار با هم کوک نمی‌شوند؟
چرا هنگام کوک کردن، گوشی ساز صدا می‌دهد؟
چرا وقتی سیم تار کوک شد، زمان انگشت‌گذاری، سیم‌ها با هم کوک نیستند؟
چرا وقتی ساز را دیاپازون کوک می‌کنیم، سیم‌های ساز سفت و خشک می‌شوند؟
چرا کوک ساز خود به خود بالا یا پایین می‌رود؟
پاسخ به تمامی این پرسش ها در ادامه این نوشته آمده است.
چرا هنگام کوک کردن، سیم ساز پاره می‌شود؟
مهمترین نکته در پاره شدن سیم ساز هنگام کوک کردن، عدم استقامت سیم است. البته این عدم استقامت زمانی باعث پاره شدن سیم می‌شود که فشار بیش از حد و کشیدگی زیاد به سیم وارد شود.
ممکن است قسمتی از سیم دچار شکستگی و خم یا پیچش شده باشد و با بالا بردن کوک، سیم پاره شود. همینطور ممکن است، در زمان کوک کردن و سفت کردن گوشی ساز، کشیدگی بیش از اندازه به سیم وارد شود. برای همین نکته است که همیشه زمان کوک کردن ساز و سفت کردن گوشی، باید بر روی سیم مضراب بزنیم تا بدانیم سیم را تا چه حد سفت می‌کنیم.
یک اشکال دیگر ممکن است وجود داشته باشد، که همان ایراد در خرک ساز باشد. اگر شیار روی خرک ساز، مناسب نباشد، می‌تواند به مرور باعث بریدن سیم شود.
اشکال دیگر از شیطانک ساز است که اگر دارای شیب مناسب نباشد، سیم را همانند خرک نامناسب، دچار شکستگی و بریدگی می‌کند و باعث پاره شدن سیم می‌شود.
مضراب نامناسب نیز می‌تواند باعث پاره شدن سیم شود. اگر مضراب دارای لبه‌های نامناسب و تیز باشد، به مرور، سیم دچار خوردگی شده و این نازک شدن، در هنگام کوک باعث پاره شدن سیم می‌شود.
کهنه و خشک و شکننده بودن سیم هم می‌تواند هنگام کوک کردن، باعث پاره شدن سیم شود. مضراب زدن نامناسب، زاویه نادرست مضراب با سیم، تغییر کوک دادن‌های زیاد هم می‌تواند به مرور باعث کاهش استقامت سیم‌ها شود و هنگام کوک کردن ساز، سیم پاره شود.
و البته دلیل دیگر، ناآشنایی با کوک کردن ساز است که در هنرجویان تازه کار پیش می‌آید. بر اثر سفت کردن بیش از اندازه گوشی ساز، سیم‌ها کشیده شده و پاره می‌شوند. بهتر است هنرجویان، کوک کردن ساز را نزد استاد خود و با دستگاه تیونر آموزش ببینند.
چرا هنگام کوک کردن یک سیم، کوک سیم‌های دیگر به هم می‌ریزد؟
دلیل این اتفاق، پایین بودن فرکانس و کوک ساز و سیم‌ها است که وقتی شروع به کوک می‌کنید، با کوک هر سیم، کشیدگی در دسته و فشار بر روی خرک باعث می‌شود سیم‌های دیگر شل‌تر شده و کوک آن‌ها به هم بریزد، که البته با کوک کردن تمامی سیم‌ها و چک کردن کوک دوباره آن‌ها این مشکل بر طرف می‌شود. این مشکل در سازهایی مثل تار و کمانچه که خرک آن بر روی پوست قرار دارد بیشتر دیده می‌شود. زیرا با کوک هر سیم، فشار بر روی خرک و پوست بیشتر شده و پوست به پایین می‌رود و سیم‌های دیگر شل‌تر می‌شوند.
البته این تغییر کوک بسیار ناچیز است که معمولا بعد از کوک ساز، یک بار کوک همه سیم‌ها را بررسی می‌کنیم و این مشکل برطرف می‌شود.
چرا در هنگام کوک کردن، گوشی ساز، شل شده و خود به خود می‌چرخد؟
اگر گوشی‌های سازهایی مثل تار، سه تار، کمانچه، سنتور، ویلن، عود و دوتار و تنبور و سازهای این چنینی، به مرور به سمت بیرون آمده باشند، در جای خود قرار نداشته و با کمی فشار سیم، شل شده و خود به خود چرخیده و سیم شل می‌شود. برای رفع این مشکل، گوشی را با دست، کمی به سمت داخل فشار دهید، دقت کنید کمی به سمت داخل فشار دهید تا به گوشی و ساز آسیبی نرسد. اگر این مشکل همچنان باقی است، می‌توان گوشی را در آورده و کمی پودر بچه یا صابون به آن بزنید و در جای خود قرار دهید. اگر مشکل برطرف نشد، باید حتما به تعمیرکار ساز مراجعه کنید. چون گوشی با سوراخ روی ساز هماهنگ نیست و باید ساز تعمیر شود.
چرا سیم‌های تار با هم کوک نمی‌شوند؟
ساز تار دارای سیم‌های دوبل است که باید دو به دو با هم همصدا کوک شوند. گاهی سیم‌ها با هم کوک یا به اصطلاح جفت نمی‌شوند. سه دلیل عمده‌ای که می‌تواند وجود داشته باشد در ادامه بررسی می‌شود.
نقاطی که سیم با آن‌ها در ارتباط است یعنی خرک و شیطانک می‌توانند دلیل این مشکل شوند. اگر سیم بر روی شیار نامناسب خرک قرار گیرد که از نظر ارتفاع با شیار سیم دیگر همسان نباشد، دو سیم همصدا کوک درست نمی‌شوند. ممکن است دست باز سیم‌ها درست باشد ولی هر چه به سمت نت‌های بالا می‌رویم، ناکوکی بیشتر می‌شود. این به خاطر اختلاف اندازه سیم‌ها هر چند بسیار کم رخ می‌دهد. باید شیارهایی که سیم‌ها بر روی آن قرار می‌گیرند دارای ارتفاع یکسان بر روی خرک باشند.
دلیل دوم شیطانک ساز است. این مورد در شیطانک نیز دیده می‌شود که شیار روی شیطانک درست تنظیم نشده است.
مورد سوم، اشکال در کیفیت سیم است. که ممکن است کهنه و دارای پیچش باشد. و یا اختلاف ضخامت سیم‌ها می‌تواند این مشکل را ایجاد کند. اگر یکی از سیم‌های دوبل تار پاره شد، باید هر دو سیم را تعویض کرد، زیرا ضخامت هر دو باید یکسان باشد. اگر سیم اول یا سفید یا همان سیم دو پاره شد، باید هر دو سیم دوبل و سیم پنجم تار تعویض شود تا ضخامت یکسان داشته باشند.
چرا هنگام کوک کردن، گوشی ساز صدا می‌دهد؟
صدا دادن گوشی ساز یا دنده دنده شدن آن به دلیل ایراد گوشی‌های ساز است که باید با روش استفاده از پودر بچه یا صابون آن را برطرف کنید. و اگر درست نشد، حتما به تعمیرکار ساز بسپارید. این مشکل بسیار جدی است و گوشی ساز در این مرحله می‌تواند به ساز آسیب وارد کند.
چرا وقتی سیم تار کوک شد، زمان انگشت گذاری، سیم‌ها با هم کوک نیستند؟
در بالا و در قسمت «چرا سیم‌های تار با هم کوک نمی شوند؟» تا حدودی به این مشکل اشاره شده است، ولی یک نکته وجود دارد که باید به آن توجه بسیار کرد.
ممکن است، در هنگام پرده‌گیری، نت مشابه دست باز با پرده مورد نظر هم کوک نباشد. بهتر است با تیونر، سیم دست باز و پرده‌های آن را بررسی کنید. شاید پرده‌های سازتان به هم ریخته شده باشد و باعث هم صدا نبودن نت‌ها با دست باز سیم دیگر یا نت‌ها در سیم دیگر شده باشد.
چرا وقتی ساز را دیاپازون کوک می‌کنیم، سیم‌های ساز سفت و خشک می‌شوند؟
بعضی از سازها مانند سه تار و دوتار و تنبور را معمولا پایین‌تر از دیاپازون کوک می‌کنیم تا هم فشار کمتری به دسته و بدنه ساز و سیم‌ها وارد شود، هم اینکه صدای پایین‌تر و به اصطلاح گرم‌تری داشته باشند. با کوک دیاپازون، سیم‌ها کشیده‌تر شده و سفت‌تر می‌شوند.
ولی همه این سازها، باید قابلیت کوک دیاپازون را داشته باشند.
اشکال می‌تواند از سیم (سیم کهنه، خشک و شکننده)، خرک (اندازه خرک، شیارهای نامناسب)، شیطانک (اندازه شیطانک، شیارهای نامناسب)، سیم گیر (شیارهای نامناسب، شیب نامناسب)، پوست (پوست خشک و نامناسب، بالا بودن پوست و در نهایت خرک که فاصله سیم‌ها از روی دسته را افزایش می‌هد) و یا شیب کاسه در قسمت سیم گیر ساز باشد.
در سازهای پوستی، مانند تار و کمانچه، بالا بودن پوست که بر اثر کشیده شدن بیش از اندازه در زمان قرار دادن پوست بر روی کاسه پیش می‌آید، خرک ساز را بالاتر از جای خود قرار داده و سیم‌ها از روی دسته ساز فاصله می‌گیرند. در این حالت و به دلیل بالا بودن سیم از روی دسته (به اصطلاح اکشن بالا یا اکشن زیاد)، ساز اصطلاحا خشک و سفت می‌شود و در نهایت، ساز در قسمت نت‌های بالا ناکوک نیز می‌شود.
چرا کوک ساز خود به خود بالا یا پایین می‌رود؟
دلیل اینکه کوک ساز خود به خود بالا یا پایین می‌رود می‌تواند رطوبت، سرما، گرما و تمامی عوامل محیطی باشد و باعث انقباض یا انبساط بر روی پوست ساز شده و در نهایت، شل یا سفت تر شدن سیم‌های ساز شوند.
به عنوان مثال در گرمای تابستان، پوست تار یا کمانچه کاملا خشک است و سیم‌ها بالاتر از روی دسته قرار دارند، ولی در هوای مرطوب، پوست شل شده و در نهایت سیم‌ها شل و کوک ساز پایین می‌آید. البته پست خیلی نازک و یا نامرغوب باعث تشدید این اشکال می‌شوند.
شل شدن یا پایین آمدن کوک ساز می‌تواند بر اثر افت، نشست یا پایین رفتن صفحه ساز باشد که باید بلافاصله به تعمیرکار مراجعه شود.
حرکت دسته ساز نیز می‌تواند نقش داشته باشد. اگر دسته ساز به خوبی جای‌گذاری نشده باشد و یا از چوب نامرغوب استفاده شده باشد، به تدریج دسته ساز به اصطلاح تاب بر می‌دارد و باعث بالا رفتن سیم‌ها از روی دسته شده و ساز به هم می‌ریزد که باید حتما توسط تعمیرکار بررسی شود.
همانطور که خواندید، بسیاری از پرسش‌هایی که در بالا آمده، بر اثر تغییرات فیزیکی ایجاد می‌شوند. اگر در نگهداری ساز دقت کنید، می‌توانید این عوامل را کمتر کرده و ساز نیز از صدمات به دور خواهد بود.
### پایان خبر رسمی